معاونت امور بهداشتی

برنامه کاهش آسیب مصرف مواد

برنامه کاهش آسیب مصرف مواد شامل برنامه ها و مداخلاتی است که با هدف اولیه کاهش عواقب بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی متعاقب مصرف مواد مخدّر و محرک صورت می گیرد و الزاماً با کاهش مصرف مواد همراه نیست. فرد مصرف کننده، خانواده های آنان و بقیه افراد اجتماع از برنامه های کاهش آسیب بهره مند می­گردند.در ارائه برنامه­ های کاهش آسیب در کشور که مبتنی بر سیاست­ها و واقعیتهای موجود کشور، این واقعیت که فرد مصرف کننده تصمیم دارد به مصرف مواد به صورت تزریقی یا غیرتزریقی ادامه دهد، مورد پذیرش قرار میگیرد. بدیهی است که این به معنای تأیید ادامه مصرف مواد به هیچ روشی نمی­باشد. همچنین با فرد مصرف کننده تزریقی مانند یک انسان و با احترام برخورد می­شود و انتظار می­رود که فرد مصرف کننده تزریقی مانند هر شهروند دارای حقوق ومحدودیت  های قانونی رفتار نماید. بنابراین مصرف کننده مواد نیز مسئول رفتارهای خویش می­باشد. برنامه سرنگ و سوزن در مقابل خدمات پرهیزمدار یا درمان نگهدارنده نبوده و نیست. این برنامه تلاش دارد تاگستره خدمات مرتبط با سلامتی مصرف کنندگان مواد را هرچه بیشتر گسترش داده و از این مسیر گام مهمی در حفظ و ارتقاء سلامت جامعه بردارد. همچنان که مصرف مواد و مصرف تزریقی مواد محدود به شهر های بزرگ نمی­باشد، گستره خدمات سرنگ و سوزن نیز فقط در مناطق شهری کشور نبوده و کلیه مناطق شهری و روستایی باید از این خدمات استفاده کنند. بدیهی است رعایت اصل مقرون به صرفگی باید در پیاده سازی و ارائه خدمات در هر منطقه مد نظر باشد.

جدی ترین و شایعترین عارضه بالقوه اختلالات مصرف مواد، بیماریهای منتقله از راه تزریق مشترک (HIV و برخی هپاتیت های ویروسی است). در راستای کاهش عواقب بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی مصرف مواد، وزارت بهداشت با همکاری ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور نسبت به راه اندازی مراکز ارائه خدمات کاهش آسیب اقدام نموده است. نتیجه اجرای برنامه های کاهش آسیب، کاهش سیر پیشرونده و فاجعه بار HIV از راه تزریق مشترک بوده است بطوریکه سهم اعتیاد تزریقی در بروز موارد جدید HIV از حدود 80 درصد در سالهای شروع برنامه (1381) به 33 درصد در سال 99 رسیده است. با ارتقاء برنامه های کاهش آسیب در بین مصرف کنندگان تزریقی، شیوع اچ آی وی در این گروه را که در حال حاضر زیر 5 درصد می باشد، این درحالی است که در مطالعه ماقبل آخر در این گروه شیوع اچ آی وی 8/14 درصد هست که خود حاکی از برنامه های موفق در این حوزه می باشد ولی نکته قابل توجه افزایش برنامه های شناسایی ویروس اچ آی وی هست که مساله تقویت سیستم موجود را بیش از بیش می طلبد.

وضعیت موجود پوشش مراکز کاهش آسیب

ارائه خدمات کاهش آسیب شامل برنامه­های تحویل و تعویض سرنگ و سوزن، مراقبت از زخم و ارائه  خدمات بهداشتی اولیه به همراه مشاوره و آموزش توسط پرسنل بهداشتی، گروه همسالان (افراد مورد وثوق در میان اطرافیان و دوستان) و سایرداوطلبان می­باشند. این خدمات در مراکز گذری ثابت کاهش آسیب( (Drop-in centers، مراکز سیار کاهش آسیب(Mobile Center ( ، تیم سیار وابسته به مراکز کاهش آسیب و ضمیمه مراکز خدمات جامع سلامت  ارائه می­گردد. مراکز گذری ثابت یا سیار، مراکزی با محیطی ایمن و دوستانه هستند که در آنها خدمات مرتبط با تزریق ایمن­تر مواد و همچنین خدمات مرتبط با اصلاح دیگر رفتارهای پرخطر برای گروه­های هدف ارائه میگردد.

خدمت ارائه شده توسط این مراکز شامل در اختیار قرار دادن وسایل استریل تزریق، کاندوم و بروشورهای آموزشی اغلب توسط گروه همسالان یا سایر داوطلبان در خود مراکز گذری، مراکز سیار کاهش آسیب، یا توسط تیم­های سیار وابسته به آن مراکز  و   تیم­های سیار متصل به مراکز خدمات جامع سلامت می­باشد. هم اکنون و با توجه به پایلوت ادغام خدمات کاهش آسیب اعتیاد در نظام مراقبت های بهداشتی اولیه، این مراکز پذیرای بیماران ارجاع شده از مراکز خدمات جامع سلامت (از سوی پزشک عمومی) می باشند.

بسته کامل خدمات کاهش آسیب در مصرف کنندگان تزریقی مواد (سازمان جهانی بهداشت-2009):

• برنامه سرنگ و سوزن
• درمان نگهدارنده با متادون
• تست اچ آی وی و مشاوره
• درمان عفونت های رترو ویروسی
• پیشگیری و درمان عفونت های منتقله از راه جنسی
• برنامه های سلامت جنسی برای افرادی که مواد را تزریق می کنند و برای شرکای جنسی آنها
• اطلاع رسانی، آموزش و ارتباطات  برای کسانی که مواد را تزریق می کنند و شرکای جنسی آنها
• پیشگیری، واکسیناسیون، تشخیص و درمان هپاتیت های ویروسی
• پیشگیری، تشخیص و درمان سل
• پیشگیری و درمان بیش مصرفی ((Over Dose

اهداف کلی برنامه در کشور:

افزایش پوشش خدمات کاهش آسیب و درمان در میان افرادی که مواد را به صورت تزریقی مصرف میکنند. کاهش میزان شیوع ویروس اچ آی وی در میان افرادی که مواد را به صورت تزریقی مصرف میکنند .

برنامه تشخیص و مراقبت اختلالات مصرف مواد، الکل و دخانیات

پدیده اعتیاد بعنوان یکی از مشکلات بهداشتی، درمانی و اجتماعی قرن حاضر شناخته شده است. اعتیاد نه تنها منجر به آسیب های شدید و عمیق جسمی و  روانی در فرد معتاد می شود، بلکه آسیب های اجتماعی مانند افزایش طلاق، بزهکاری و بیکاری را نیز بدنبال دارد. اعتیاد ابتلای اسارت آمیز فرد به ماده یا داروی مخدر است، به گونه ای که او را از نظر جسمی و روانی به خود وابسته ساخته و کلیه رفتار فردی و اجتماعی او را تحت الشعاع قرار می دهد. اعتیاد امروزه بعنوان مهم ترین آسیب اجتماعی، جامعه انسانی را مورد هجوم خود قرار داده است و یکی از معضلات اساسی جامعة ما است و مهار و تهدید آن نیازمند توجه به وجوه گوناگون آن می باشد. در سطح کلان جامعه از این معضل زیان ‌های انسانی و مادی بسیار می بیند، به طوری که بخشی از نیروی فعال و یا در شرف فعالیت با مصرف مواد مخدر، اسیر آن می‌شوند و برخی برای مقابله با آن (جلوگیری از توزیع و شیوع مواد و مبارزه با قاچاقچیان و بازپروری معتادان) زمان و هزینه بسیاری صرف می‌کنند و در نتیجه بخشی از سرمایة ملی این گونه هدر می‌رود، در سطح خرد نیز، هم فرد معتاد و هم اعضای خانوادة وی با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند، علاوه بر این که اعتیاد، معتادان را به انحراف و ناهنجاری ‌های دیگر سوق می‌دهد.

وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی به عنوان متولی سلامت در برخورد با پدیده اعتیاد با همکاری و هماهنگی دستگاه های عضو ستاد مبارزه با مواد مخدر موظف به اقدام در حوزه پیشگیری، درمان و کاهش آسیب ناشی از اعتیاد با هدف ارتقای سلامت جامعه می باشد. با توجه به نرخ 1.2 درصدی رشد جمعیت و شیوع اعتیاد در گروه سنی 25-18 سال، تغییر الگو های مصرف و گسترش مواد مخدر و محرک جدید به نظر می رسد علی رغم سیاست های مقابله ای ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور و تلاش های صورت گرفته، پدیده اعتیاد و معضلات ناشی از آن در دهه آینده تظاهرات انفجارآمیزی خواهد داشت.با توجه به روند افزایش بار بیماریهای قابل انتساب به مصرف مواد دخانی، الکل و مواد، توجه بیش از پیش به مداخلات پیشگیری و مراقبت درمانی ضرورت می یابد.

بر این اساس طرح تحول سلامت فرصت مناسبی برای ارتقای خدمات ارزیابی، تشخیص و مراقبت اختلالات مصرف دخانیات، الکل و مواد و کوشش جهت دستیابی به اهداف ذیل این برنامه در نظام مراقبت های اولیه بهداشتی بوده است:

• ظرفیت سازی و حمایت مستمر از ارایه خدمات اختلالات مصرف دخانیات، الکل و مواد در نظام مراقبت های اولیه بهداشتی
• ایجاد دسترسی عادلانه برای مراقبتهای پیشگیری و درمان اختلالات مصرف دخانیات، الکل و مواد
• حساس سازی جمعیت عمومی نسبت به عوارض مصرف دخانیات، الکل و مواد
• افزایش سواد سلامت جامعه با اهداف پیشگیرانه
• غربالگری، شناسایی، ارایه مراقبت های روانشناختی، خدمات درمان دارویی اختلال مصرف دخانیات و ارجاع به
• مراکز تخصصی درمان مصرف الکل و مواد
• ارایه آموزش های پیشگیرانه و مراقبتی مورد نیاز خانواده های بیماران

همچنین بر اساس آخرین گزارش دبیرخانه کنترل دخانیات وزارت بهداشت که در سال ۹۵ انجام شده است، 1/10 درصد از جمعیت بالای ۱۸ سال به صورت روزانه سیگار مصرف می‌کنند که بر اساس تفکیک جنسیتی تقریبا20 درصد از مردان و 9/0 درصد از زنان انواع مشتقات تنباکو مصرف می‌کنند. همچنین به طور کلی 2/14 درصد از جمعیت ۱۸ تا 64  سال بصورت روزانه یا تفننی مصرف کننده انواع محصولات دخانی مانند سیگار، پیپ و حتی قلیان می باشند، که بر اساس تفکیک جنسیتی ۲۵ درصد از مردان و ۴ درصد از زنان انواع دخانیات مصرف می‌کنند. نکته قابل تامل، رشد نرخ شیوع مصرف مواد دخانی در گروه زنان است، به طوری که طبق مستندات آماری در سال 13۹۰، 7/3 درصد زنان مصرف کننده انواع محصولات دخانیات بودند که متأسفانه این آمار در سال ۹۵ به ۴ درصد رسیده است. علاوه بر این، بر اساس این گزارش میزان مصرف انواع تنباکو در گروه سنی ۱۳ تا ۱۵ سال در سال ۹۵ ، نسبت به سال  ۸۶ دو برابر رشد داشته است. چنانکه مصرف سیگار در بین پسران ۱۳ تا ۱۵ سال در سال ۹۵، 8/4 درصد و میزان مصرف قلیان 3/7 درصد  بوده و  این رقم در بین دختران3/4 درصد تخمین زده شده است.

در حال حاضر برنامه ارزیابی، تشخیص و مراقبت از اختلالات مصرف مواد، الکل و دخانیات با  هدف پوشش دهی خدمات ارزیابی، تشخیص و مراقبت از اختلالات مصرف مواد، الکل و دخانیات در گروه سنی زیر 60 سال و مادران باردار به شکل ادغام یافته در نظام مراقبتهای اولیه در یک روند توسعه ای، با تلاش مستمر جهت ارتقا کمی و کیفی خدمات و ظرفیت سازی مناسب در مراکز خدمات جامع سلامت در حال انجام است.

اهداف کلی برنامه در کشور:

ارتقای کمی و کیفی خدمات ارزیابی، تشخیص و مراقبت اختلالات مصرف دخانیات، الکل و مواد در نظام مراقبت های اولیه

برنامه پیشگیری از اختلالات مصرف مواد( نوجوان سالم من)

همه والدین خواهان بزرگ کردن فرزندانی تندرست و نیک رفتار هستند  با گذر از کودکی به نوجوانی دغدغه های والدین در مورد رفتار فرزندان دو چندان شده و بیش از پیش به نگرانى مبدل می شود. مادران و پدران در جستجوى راهکارهایى بر می آیند که نوجوانان را به سلامت از مخاطرات این دوران گذر دهند.  پژوهشهاى بسیارى نشان داده است خانواده به دلایل متعدد مهمترین محیط براى پیشگیرى از مشکلات رفتاری از جمله سوء مصرف مواد است. والدین موثرترین افراد زندگى نوجوانان بوده و از ابتداى زندگى مهمترین الگوى رفتارى فرزندان محسوب میشوند. از دیگر سو مطالعات علمی به یقین نشان داده است بهترین زمان براى پیشگیرى اولیه از مصرف مواد کودکى و نوجوانى، یعنی سالهاى زندگى فرد در کنار والدین است. پژوهشهاى متعدد اثبات کرده است اگر پیشگیری از طریق خانواده باعث به تعویق افتادن اولین تجربه ی سیگار یا هر ماده دیگرى باشد یا به عبارت دیگر خانواده ها فرزندانشان را بدون تجربه مواد به هجده سالگی برسانند، شانس ایجاد مشکلات جدى سوء مصرف مواد و اعتیاد در سالهاى بعدى زندگى کاهش می یابد. مهارتهایی که در این برنامه تحت عنوان مهارتهای" فرزند پروری پیشگیرانه "

یاد میکنیم مهارتهایی است که صرف نظر از جنبه پیشگیری از اعتیاد، بطور عام به استحکام و ثبات خانواده، ارتباط مناسب اعضای خانواده با یکدیگر و رشد و تکامل سالم فرزندان میانجامد.  بد نیست در اهمیت پیشگیری اولیه از سوء مصرف مواد در دوران کودکی و نوجوانی به این نکته هم اشاره کنیم که برخی پژوهشها نشان داده است مصرف مواد در این دوران میتواند بر مغز فرد که هنوز دوره رشد و تکامل آن کامل نشده است تاثیراتی برگشت ناپذیر بگذارد.

برخی والدین در دوره نوجوانی تاثیر دوستان را مهمتر از نقش پدر و مادر در نظر میگیرند، بدون این که بخواهیم نقش

مهم همسالان را کتمان کنیم، باید بگوییم که اکثر پژوهشهای دنیا نشان میدهند که والدین در دوره نوجوانی هم

قویترین الگوی فرزندان خود هستند و بیشترین نفوذ را بر آنها دارند. حتی پدر و مادر در صورت داشتن مهارتهای

فرزندپروری میتوانند در تقویت تاثیر مثبت دوستان و جلوگیری از تاثیر منفی احتمالی نقش تعیین کنندهای داشته

باشند. این حقیقت مسئولیت پدر و مادر را در ایجاد شرایط مناسب و سالم برای فرزندانتان افزایش میدهد. به همین

دلایل است که اکثر برنامه های جدید پیشگیری دنیا مبتنی بر خانواده و والدین است، در واقع والدین میتوانند به شیوه

های متعددی به رشد مثبت نوجوان کمک کنند و آنها را از سوء مصرف مواد باز دارند.

اهداف کلی برنامه در کشور: 

 ارتقای مهارتهای فرزند پروری والدین گروه سنی 17-10 سال در راستای کاهش اختلالات مصرف مواد

الکل

الکل از شایعترین مواد سوء مصرف در دنیا است و به عنوان ماده آغازین نقش زیادی در ادامه مصرف سایر مواد از جمله مواد مخدر دارد همچنین یکی از علل عمده مرگ و میر جوانان در حوادث رانندگی، بزهکاری، ارتکاب جرم، خشونت، افت تحصیلی، مسایل و مشکلات عاطفی و خودکشی است.نظر به تحریم مصرف الکل در دین مبین اسلام و آثار مخرب آن بر جسم و روان افراد و فراوانی آموزه های دینی مبنی بر اجتناب از آن و همچنین براساس سیاست های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور مبنی بر رویکرد انسان سالم و سلامت همه جانبه، به منظور ارتقاء شاخص های بهداشت روان به ویژه در دانش آموزان و نیز مبارزه همه جانبه با آسیب های اجتماعی از جمله مصرف الکل، در دهه پیش رو که دهه پیشرفت و عدالت نام گذاری شده، سند ملی پیشگیری، درمان، کاهش آسیب و بازتوانی مصرف الکل تدوین شده است.