معاونت امور بهداشتی

اهمیت مراقبت از چشم و پیشگیری از تنبلی‌چشم:

چشم یکی از بزرگترین نعمتهایی است که خداوند مهربان به انسان بخشیده است. نابینایی و اختلال بینایی یکی از مسائل بهداشت عمومی در سراسر جهان است. اختلالات بینایی علاوه بر این که کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار می دهند؛ یکی از عوامل محدود کننده فعالیت روزمره ، انزوا و حوادث و اختلالات روانی به ویژه افسردگی می باشد.

بر اساس آمارهای جهانی 314میلیون نفر در دنیا دچار اختلالات بینایی هستند و 45 میلیون نفر ایشان نابینا هستند. حدود ۹۰% از افراد نابینا در کشورهای با درآمد پایین قرار دارندو این در حالی ست که ۸۰% از نابینایی ها قابل اجتناب هستند.

در کشور ما بیش از۴ میلیون نفر اختلال بینایی دارند و حدود ۶۰۰ هزار نفر نابینا هستند. و تحقیقات نشان می‌دهد تنبلی‌چشم یکی از علل نابینایی و کم‌بینایی خفیف تا شدید می‌باشد به طوری که تنبلی‌چشم شایعترین علت نابینایی یک چشمی در افراد زیر 20 سال و دومین علت کاهش بینایی در کودکان است. مطالب فوق نشان دهنده اهمیت پیشگیری از تنبلی‌چشم است. آمار نشان می‌دهدکه شیوع آمبلیوپی در جهان 2 تا 5 درصد است که درایران شیوع این بیماری 4/1 درصد برآورد گردیده است.

تنبلی چشم :

 تنبلی چشم یا آمبلیوپی اختلالی در بینایی فرد است که باعث می شود دید یک چشم و گاهی دو چشم کاهش پیدا کند به طوری که حتی با اصلاح عیب انکساری (با استفاده از عینک، لنز و ....) و رفع مشکلات ساختمانی چشم نیز برطرف نشده و ادامه می یابد.
این اختلال هرچه دیرتر تشخیص داده شود درمان دشوارتر می شود و میزان بهبودی کمتر خواهد بود به طوری که اگر درمان در سنین ۱۰ تا ۱۲ سالگی آغاز شود ، دید کامل نخواهد شد و پس از ۱۲ سالگی نیز اثری در بهبود دید چشم ندارد

نکته قابل توجه اینکه  در بیشتر موارد ظاهر چشم تنبل کاملا طبیعی است و هیچ نشانه ای از بیماری در آن دیده نمی شود به همین دلیل پدر و مادر و اطرافیان متوجه خطر مهمی که بینایی کودک را تهدید می کند نیستند. لذا تنها راه پیشگیری از " تنبلی چشم  " تشخیص به موقع عوامل ایجاد کننده آن است و از آنجا که بسیاری از این عوامل برای خانواده ها ناشناخته است چشم همه کودکان می بایست حداقل 3 بار هر سال ( در سنین 4-6 ) قبل از دبستان غربالگری شود .

تنبلی چشم یکی از شایع ترین علل کاهش دید قابل پیشگیری در دهه اول زندگی است. میزان شیوع آن از ۲ تا ۵ درصد در ایران و کشورهای مختلف گزارش شده است. متاسفانه در صورت عدم درمان اثرات کمی دید آن تا آخر عمر برای بیمار باقی خواهد ماند. علت های عمده و اصلی ذکرشده برای آمبلیوپی عیوب انکساری تصحیح نشده، انحرافات چشمی و محرومیت از دید می باشند. درمان معمول آن بستن چشم بهتر یا تار کردن تصویر آن با آتروپین است. امروزه با وجود پیشرفت های زیادی که در درمان بیماری های چشمی حاصل شده است هنوز سوالات زیادی در مورد نامگذاری، علت، روش و سن غربالگری، روش و نوع درمان، زمان خاتمه و اثرات و عوارض آن، علت و میزان عود آمبلیوپی مطرح است. قابل توجه است که آمبلیوپی در سنین بالااز دوران بچگی با فرد است بوده است و این بیماری درسنین بالا ایجاد نمی شود.

شایعترین عوامل ایجادکننده «تنبلی‌چشم»:

1. در نزدیک‌بینی، دوربینی و آستیگماتیسم
2. اشکالات مادرزادی در ساختمان چشم، مانند آب مروارید (کاتاراکت) و پایین افتادگی پلک
3. لوچی یا «انحراف چشم»یا استرابیسم

علائم آمبلیوپی
کودکی که چشم او در حال تنبل شدن است، ممکن است شکایتی نداشته باشد و والدین او نیز از این قضیه خبر نداشته باشند، و وقتی متوجه مسئله می شوند که دیر شده باشد. پس به یاد داشته باشیم چشم در حال تنبل شدن معمولا ظاهری طبیعی دارد، لذا معاینه چشم همه بچه ها ضروری است تا افراد در معرض تنبلی چشم را پیدا کنیم و پیشگیری لازم را انجام دهیم. ممکن است کودک از ضعف بینایی، خستگی چشم و یا سردرد شکایت داشته باشد و یا اینکه علایم بیماری های مسبب تنبلی چشم نظیر انحراف چشم و کدورت های مسیر بینایی مثل آب مروارید و کدورت قرنیه منجر به تشخیص شوند.

روش های پیشگیری و درمان:

تنها راه پیشگیری از تنبلی‌چشم تشخیص بموقع عوامل ایجادکننده آن است و از آنجا که بسیاری ازاین عوامل برای خانواده‌ها ناشناخته است، چشم همه کودکان باید حداقل 3 بار قبل از دبستان در زمان های مختلف معاینه شوند

درمان تنبلی‌چشم به سه عامل بستگی دارد:

1) سنی که در آن تنبلی‌چشم به وجود آمده است،

 2) مدت زمانی که از ایجاد تنبلی‌چشم گذشته است،

3) سنی که در آن درمان آغاز شده است.

به طور کلی آگاهی والدین و همکاری آنها با متخصصین (بینایی‌سنج و چشم‌پزشک) کلید موفقیت در درمان تنبلی‌چشم می‌باشد.

* روش های درمان تنبلی چشم :

راه های بینایی در مغز، در سال اول زندگی تکامل زیادی می یابند و تا سن ۹ تا ۱۰ سالگی تکامل و رشد این راه های عصبی پایان می پذیرد. چنانچه تنبلی چشم تا این سن پیشگیری نشود، به کم بینایی دائمی و غیر قابل علاج منجر خواهد شد.

1. بستن چشم سالم (بستن تمام وقت چشم خوب به مدت یک هفته به ازای هر سال سن کودک می باشد و اگر سه دوره این درمان را تکرار کردیم و موثر نبود بدین معنی است که آمبلیوپی به درمان مقاوم بوده و باید یک بررسی مجدد جدی از نظر بیماریهای عضوی و بررسی دید رنگ انجام شود. در طول درمان با این روش مثل افراد یک چشم توصیه می شود حتما از عینک محافظ استفاده گردد. با توجه به این مسئله که بستن تمام وقت ممکن است باعث از بین رفتن دید دو چشمی و فیوژن شود و شانس آمبلیوپی در چشم مقابل وجود دارد.)
2. استفاده از عینک برای اصلاح عیوب انکساری: در اغلب موارد تصحیح عیب انکساری شاید تنها اقدام لازم باشد وکودک پس از استفاده از عینک، بینایی کامل پیدا کند.
3. انجام جراحی و تمرینات چشمی

عوارض تنبلی چشم عبارتند از:

1. -     نابینایی یا کاهش بینایی دائمی
2. -     اختلال در دید عمقی
3. -     کاهش قدرت تمرکز و قدرت تفکیک
4. -     اختلالات تحصیلی و یادگیری

گروه هدف:  کلیه کودکان 6-3 ساله شهری، روستایی و عشایر  و در سال 1402کودکان گروه هدف شامل : متولدین نیمه دوم سال 1396 و متولدین سال های 1398،1397و1399 می باشد.

زمان و مکان اجرای برنامه:

پایگاه های دائمی: مستقر در پایگاههای سنجش بینایی اعم از مراکز مثبت زندگی ،مراکز سنجش بینایی دائمی سطح اول در مراکز بهداشتی ، مهدهای کودک ومدارس دارای آمادگی  : طول سال     

پایگاه های غیردائمی :  در سال 1402 از اواسط اردیبهشت لغایت پایان سال تیم سنجش بینایی با  استفاده از دستگاه غربالگری بینایی  با مراجعه حضوری به مهد ،آمادگی ،مراکز بهداشتی کودکان 6-3 ساله را مورد معاینه قرار می دهند.

 

سطوح و نحوه  اجرای برنامه تنبلی چشم

1. -     سطح اول :

الف -معاینه  کودکان 6-5 ساله با استفاده چارت E  توسط مربیان اموزش دیده در طول سال

ب-معاینه کودکان با استفاده از دستکاه غربالگری بینایی توسط مربیان آموزش دیده

2-سطح دوم اپتومتریست :

کودکانی که پس از معاینه در سطح اول نیاز به انجام معاینات تخصصی دارند با معرفی نامه و کارت سنجش به مراکز بینایی سنج همکار برنامه ارجاع تا با تعیین وقت قبلی معاینه  و مداخلات درمانی انجام و در صورت نیاز به سطح سوم ارجاع شوند

3-سطح سوم  چشم پزشک:

کودکانی که پس از معاینه در سطح دوم نیاز به انجام معاینات دقیق تر دارند با معرفی نامه و کارت سنجش به چشم پزشک همکار برنامه ارجاع تا با تعیین وقت قبلی معاینه و مداخلات درمانی صورتپذیرد و در صورت نیاز به مراکز فوق تخصصی باهماهنگی لازم ارجاع شوند.

نکاتی که رعایت آنها به والدین عزیز توصیه می‌شود:

قبل از دبستان 3 بار در سنین 3 تا 4 ماهگی، 2 تا 3 سالگی و 5 تا 6 سالگی جهت معاینه چشم کودک خود اقدام کنید.لازم به توضیح است کودکان 6-3 ساله هرسال بمنظور آگاهی از وضعیت بینایی کودک و در صورت نیاز به مداخلات درمانی به لحاظ تغییرات در میزان بینایی با گذشت زمان مورد سنجش قرار بگیرند.

گزارش اجرای موفق برنامه در سال 1401:

تعداد کودک 3 الی6 ساله غربالگری شده :  165477 تحت پوشش (شهری 135055 و روستایی 78288)   تعداد158397 کودک سالم و تعداد 7080 کودک نیازمند معاینات تخصصی ( ارجاع به بینایی سنج و در نهایت به چشم پزشک همکار برنامه بودند و نهایتاً :

 تعداد2307 کودک آمبلیوپ

و 5930 عیوب انکساری

و 773 کودک استرابیسم

و  251 مورد دارای سایر اختلالات شناسایی شدند و نسبت به مداخلات درمانی اقدام گردید.

و ضمنا تعداد 867کودک نیازمند عینک و 22 کودک نیازمند عمل جراحی شناسایی  و هزینه های درمانی خانواده های کودکان نیازمند عمل جراحی به تعداد 18 کودک  و خرید عینک بتعداد 822 کودک با مشارکت خیرین ،بنیاد 15 خرداد واعتبارات  بهزیستی پرداخت و واریز گردید و ضمنا هزینه غربال کودکان رایگان غربال شده از اعتبارات بهزیستی پرداخت گردید. 

سازمان های همکار در اجرای این برنامه :  

در اجرای برنامه تنبلی چشم ،معاونت محترم امور بهداشتی  و درمانی دانشگاه علوم پزشکی  ، اداره کل آموزش و پرورش، ،صداوسیما ، بنیاد 15 خرداد ، مرکز تخصصی چشم بیمارستان امام خمینی (ره)  ، بخش غیر دولتی ، خیرین ، اپتومتریست ها وچشم پزشکان و علی الخصوص مردم شریف مشارکت و همکاری داشته و دارند صمیمانه تقدیر تشکر می نمایم.

در پایان از والدین محترم هم تقاضا میشود با در دست داشتن شناسنامه کودک به پایگاه های سنجش بینایی ثابت وسیار مراجعه ودر صورت توصیه جهت مراجعه به بینایی سنج و در نهایت چشم پزشک همکاربرنامه با مراجعه بموقع نسبت به درمان کودک اقدام فرمایند.

مناسبت های چشم :

روز جهانی بینایی: 20 مهر

روزجهانی عصای سفید:23 مهر

هفته ملی تنبلی چشم: 1 تا 7 آبان

روز ملی رتینوپاتی نوزادان نارس : 26 آبان

هفته جهانی گلوکوم : 18 لغایت 24 اسفند

همچنین پیشگیری از آسیب های چشم در مراسم چهارشنبه آخر سال

 

مراقبت بینایی نوجوانان 5-6-9 ساله از تاریخ اول فروردین لغایت30 مهر سال 1402